Landgoed de Batenborgh bestaat 550 jaar.

Naar aanleiding van het 550-jarig bestaan van landgoed de Batenborgh is een korte canon  opgesteld met belangrijkste mijlpalen in de geschiedenis van landgoed en stichting (1478-2023). Download hier de PDF.

Een goed voor de eeuwigheid

Verhaal exemplarisch voor geschiedenis andere vicariestichtingen.

De geschiedenis van de Vicarie Sancti Nicolai is in 2001 beschreven in ‘Een goed voor de eeuwigheid, de Gelderse Vicarie Sancti Nicolai 1501-2001′, drs. Conrad Gietman en drs Arjan Verschoor, 2001, ISBN 90-75879-14-8.

Deze publicatie behandelt een thema dat niet vaak uitvoerige aandacht heeft gekregen in de historische literatuur. Bedoeld zijn de zogeheten vicarieën, de ‘vrome stichtingen‘ die gedurende de late Middeleeuwen werden opgericht, met als doelstelling een priester voldoende inkomen te verschaffen om op vaste, geregelde tijden missen voor het zielenheil op te dragen.
Aan de hand van een diepgravende geschiedenis van de op 27 oktober 1501 in de Winterswijkse Jacobskerk gestichte Vicarie Sancti Nicolai wordt een verhaal verteld dat in menig opzicht exemplarisch is voor de geschiedenis van talloze andere vicariestichtingen.

Weerspiegeling van het laatmiddeleeuwse gemeenschapsdenken

De oprichting van de vele vicarieën in de vijftiende en vroege zestiende eeuw was niet alleen een manifestatie van de in die tijd virulente angst voor het vagevuur. Zij vormde tevens een weerspiegeling van het laatmiddeleeuwse gemeenschapsdenken. In veel gevallen was het zo dat de stichting van een vicarie niet het gevolg was van de goedgevendheid van één enkele persoon of familie, maar het resultaat was van een gemeenschappelijke inspanning en een weerspiegeling vormde van een bloeiend parochieleven. Zo ook in Winterswijk, waar de oprichting van de Vicarie Sancti Nicolai plaatsvond in een periode waarin de plaatselijke parochiekerk een aanzienlijke uitbreiding onderging.

Instrument van een gereformeerde onderwijs- en kerkpolitiek

Na de Reformatie kregen de vicariestichtingen in ons land een nieuwe bestemming. De overheid stelde zich op het standpunt dat de inkomsten uit de stichtingen ten nutte moesten komen van de gereformeerde Kerk en de Staat. Daarom probeerde zij het beheer en de begeving van de vicarieën onder hun gezag te brengen. In de loop van de zeventiende eeuw zijn bij herhaling plakkaten afgekondigd om gestalte te geven aan het streven de oude fundaties tot een instrument van een gereformeerde onderwijs- en kerkpolitiek te maken.

Collatorschap bij juristengeslacht Van Basten, later Van Basten Batenburg

Deze overheidspolitiek leidde echter herhaaldelijk tot ernstige tegenwerking. Dat was ook bij de Vicarie Sancti Nicolai het geval. Het collatierecht van de vicarie – het recht om de jaarlijkse inkomsten uit de stichting aan een begunstigde toe te wijzen – lag eeuwenlang bij een telg uit de katholieke juristenfamilie Van Basten, later (Van Basten) Batenburg. De vraag wie recht op de inkomsten uit deze Winterswijkse stichting had, zorgde voor vele langdurige en hevige conflicten, voor processen en voor ingrijpen van de overheid.

Neergang van de oude vicariestichtingen

De echte neergang van de oude vicariestichtingen voltrok zich pas na het einde van het ancien régime. Veel vicariegoederen werden verkocht of verduisterd. In de tweede helft van de negentiende eeuw werd de nationale politiek zich echter bewust van het probleem, waarna de vicarieën het middelpunt gingen vormen van een langdurig politiek en juridisch debat, dat onder meer uitmondde in de instelling van een staatscommissie. Een definitieve regeling bleef echter uit.

Mede als gevolg hiervan is de overgrote meerderheid van de oude stichtingen opgeheven. Slechts een klein aantal heeft zich aan dit lot weten te onttrekken. Een van hen is de Vicarie Sancti Nicolai, die nog steeds als studiefonds fungeert.

Vicarie Sancti Nicolai is een van weinige overlevende middeleeuwse instellingen in Nederland

In deze heldere studie wordt een boeiend beeld geschetst van de rijke, nu al vijfhonderd jaar durende geschiedenis van de Vicarie Sancti Nicolai.

Uitvoerig gaan de auteurs in op het mentale en familiale kader waarbinnen de oprichting van de vicarie zich voltrok, op het leven van de priester-vicarissen in de zestiende eeuw, op de onrustige en gewelddadige periode van de Tachtigjarige Oorlog,, de katholieke elites in de Achterhoek, en op de vele, vaak hoogoplopende familieruzies die tot in de twintigste eeuw ontstonden over de toewijzing van de vicariebeurzen.

Steeds wordt het verhaal verteld in samenhang met de lotgevallen van andere vicariestichtingen en tegen de achtergrond van algemene maatschappelijke en religieuze ontwikkelingen.

Het boek is dan ook interessant voor iedereen met belangstelling voor de rechts-, kerk- en onderwijshistorie,alsmede interesse in de regionale geschiedenis van Gelre en Gelderland.

De auteurs

Drs. Conrad Gietman (1966) is als redacteur werkzaam bij het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag. Drs. Arjan Verschoor † (1962) is als docent geschiedenis verbonden aan het St.-Oelbertgymnasium te Oosterhout. Beiden studeerden geschiedenis in Utrecht.

Redactiecommissie

De auteurs zijn vanuit de Stichting begeleid door een redactiecommissie, bestaande uit Didy van Basten Batenburg – de Jong van den Brand en mr R.G.C.M.M. van Basten Batenburg.

Boekgegevens ISBN 90-75879-148, Uitgeverij Van Gruting te Westervoort, www.vangruting.nl

Wat tref je in dit onderdeel geschiedenis nog meer aan?

Welke waren de meest populaire steden om te studeren voor 1600 en voor 1900? Welke waren de meest opvallende veranderingen?

Wat was de oorspong van Landgoed De Batenborgh, uit welke goederen bestond het. Hoe verliep de overdracht van goederen toen er nog geen kadaster was. Waar lagen die goederen. Zijn er later nog goederen bijgekomen? Welke huizen hoorden vroeger bij de Vicarie. Meer informatie tref je aan over de huiskapel.

Een lijst van studenten en collatoren vanaf 1501 en hun hoofdactiviteiten. Meer informatie over de collatoren en de begunstigden (vroeger vicarissen) van de Vicarie in een genealogie Van Basten en Batenburg). En ten slotte een overzicht van enkele publicaties.